Sprawiedliwość naprawcza to społeczne narzędzie służące do rozwiązywania problemów przestępczości i konfliktów, które kładzie nacisk na uzdrowienie, pojednanie i odpowiedzialność. W przeciwieństwie do tradycyjnego systemu sprawiedliwości w aspekcie prawa karnego, który to system koncentruje się przede wszystkim na karaniu i izolacji (często wbrew swoim podstawowym założeniom resocjalizacji, sprawiedliwość naprawcza ma na celu naprawienie szkód spowodowanych złym postępowaniem i przywrócenie relacji między przestępcami, ofiarami i społecznością. W tym artykule zagłębimy się w historię i zasady sprawiedliwości naprawczej, badając jej ewolucję i kluczowe zasady.
Sprawiedliwość naprawcza i jej korzenie
Koncepcja instytucji, jaką jest sprawiedliwość naprawcza nie jest nowa; ma głębokie korzenie historyczne i kulturowe. Społeczności rdzenne na całym świecie od wieków praktykują różne formy sprawiedliwości naprawczej, często obejmujące spotkania społeczne, mediację
i zadośćuczynienie, aby zaradzić krzywdom i konfliktom w ich społecznościach. W praktykach sprawiedliwości naprawczej uznawano znaczenie uzdrowienia ofiary w aspekcie zarówno fizycznym, materialnym i społecznym, jak również ponownej integracji społecznej sprawcy i zachowania tkanki społeczności, w której zarówno sprawca jak i poszkodowany funkcjonowali.
Nowoczesna sprawiedliwość naprawcza, jaką znamy dzisiaj, pojawiła się w latach 70. XX wieku w odpowiedzi na rosnące niezadowolenie
z systemu karnego. Został opracowany przez pionierów, takich jak Howard Zehr i Mark Umbreit, którzy starali się zaoferować alternatywę dla tradycyjnej kary. Od tego czasu sprawiedliwość naprawcza zyskała na znaczeniu na całym świecie i jest wdrażana w różnych formach w systemach prawnych, szkołach i społecznościach. Jednak jak poszukamy głębiej mamy do czynienia z bardzo mocnym polskim akcentem w przedmiocie tworzenia współczesnej idei sprawiedliwości naprawczej. Leon Petrażycki, bo o nim mowa, stworzył jej podwaliny jeszcze w latach 20tych XX wieku. Jego idea sprawiedliwości naprawczej, u której podstaw tkwi dążenie do naprawienia wyrządzonej szkody angażowała we współpracę wszystkie osoby, w których to interesie leżało rozwiązanie danego problemu. W przeciwieństwie do prawa pozytywnego, które miało antagonizować społeczeństwo, Petrażycki propagował ideę stosowania prawa intuicyjnego, mającego harmonizować wyżej wymienione społeczeństwo, poprzez właśnie sprawiedliwość naprawczą, dającą większe pole manewru i nieograniczoną ramami prawnymi. Miałoby to zastąpić karę i środki przymusu, a jednocześnie zapewnić pełną satysfakcję ofierze poprzez założenie wypracowania porozumienia, które doprowadzi do pojednania i zawarcia ugody.(1)
Kluczowe zasady sprawiedliwości naprawczej
Sprawiedliwość naprawcza kieruje się kilkoma podstawowymi zasadami. Zanim jednak je omówimy w niniejszym artykule chciałbym zwrócić Państwa uwagę na bardzo bliską korelację zasad sprawiedliwości naprawczej i mediacji, które w mojej ocenie wzajemnie czerpią ze swoich zasad i doświadczeń.
Dobrowolny udział: udział w procesie sprawiedliwości naprawczej zawsze powinien być dobrowolny dla wszystkich zaangażowanych stron, w tym ofiary, sprawcy i dotkniętych członków społeczności. Dzięki temu wszyscy zaangażowani w proces robią to chętnie, co zwiększa prawdopodobieństwo uzyskania znaczących wyników. Jednocześnie zwiększa to szansę na poszanowanie wypracowanych wspólnie rozwiązań, co ma niebagatelne znaczenie dla resocjalizacji sprawców.
Skoncentrowanie się na potrzebach i możliwości naprawienia wyrządzonej krzywdy: sprawiedliwość naprawcza koncentruje się na zrozumieniu szkody spowodowanej przez przestępstwo i potrzebach osób nim dotkniętych. Zachęca do otwartego dialogu w celu zbadania wpływu na ofiary, ich potrzeb emocjonalnych i materialnych oraz motywacji działań sprawcy. Jednocześnie katalog tematów, które mogą się pojawić podczas procesu sprawiedliwości naprawczej nie jest katalogiem zamkniętym – strony, wszyscy zaangażowani, mają prawo aby rozmawiać o istotnych dla nich kwestiach, o ile tylko mają na to chęć i jest to związane z przedmiotem sprawy.
Zaangażowanie społeczne: społeczność jest często postrzegana jako integralna część procesu sprawiedliwości naprawczej. Społeczności mogą odgrywać rolę wspierającą w ułatwianiu dialogu i zapewnianiu zasobów na potrzeby restytucji i reintegracji. Nie jest to element niezbędny – postępowanie oparte o zasady sprawiedliwości naprawczej może się odbywać po prostu pomiędzy sprawcą, a poszkodowanym
w obecności czy to profesjonalnego, czy społecznego rozjemcy.
Odpowiedzialność: zachęca się sprawców do wzięcia odpowiedzialności za swoje czyny i zadośćuczynienia ofierze i społeczności. Może to obejmować przeprosiny, zadośćuczynienie, odszkodowanie lub pracę społeczną. Tutaj strony ustalają zakres “naprawczości” tego, co ma się wydarzyć później.
Uzdrowienie i pojednanie: sprawiedliwość naprawcza priorytetowo traktuje emocjonalne i psychiczne uzdrowienie ofiar i sprawców. Celem jest często naprawa relacji, albo chociaż zapobiegnięcie wiktymizacji wtórnej, promowanie poczucia, że sprawa już się zakończyła
i pojednania, o ile to możliwe. Trzeba mieć na uwadze, że żaden z tych elementów nie jest obligatoryjny, o czym już wspominałem.
Zrównoważone wyniki: sprawiedliwość naprawcza ma na celu osiągnięcie wyników, które są sprawiedliwe, ale sprawiedliwe dla wszystkich zaangażowanych stron, wedle ich uznania. Ma na celu znalezienie równowagi pomiędzy pociąganiem przestępców do odpowiedzialności, a zaspokajaniem potrzeb ofiar i społeczności, o ile ta ostatnia zostanie zaangażowana.
Porozumienia i plany: sprawiedliwość naprawcza często skutkuje porozumieniami lub planami określającymi konkretne działania, jakie przestępca podejmie, aby zadośćuczynić wyrządzonej krzywdzie. Mogą one obejmować przeprosiny, zadośćuczynienie, prace społeczne lub programy rehabilitacyjne.
Poufność i zaufanie: uczestnicy procesów sprawiedliwości naprawczej zazwyczaj zgadzają się na zachowanie poufności rozmów, aby stworzyć atmosferę zaufania i otwartości. Należy tutaj niestety wziąć pod uwagę nowelizację z 2015 roku, która dopuściła jako dowód tzw. owoce zatrutego drzewa, czyli nielegalnie zdobyte dowody. Niestety godzi to w zasadę poufności mediacji karnych i postępowań w ramach sprawiedliwości naprawczej, o ile nie zostaną powzięte odpowiednie środki zaradcze – jednak żaden z nich nie gwarantuje, że ktoś nie wyniesie jakiejś informacji dalej.
Ocena i działania następcze: często ocenia się skuteczność programów sprawiedliwości naprawczej i wprowadza się środki uzupełniające, aby zapewnić dotrzymanie porozumień oraz dalszy powrót do zdrowia i reintegrację uczestników. W naszym systemie prawnym dojście do porozumienia w sprawach karnych jest przesłanką do złagodzenia ewentualnej kary w postępowaniu sądowym, jednak ani sąd, ani prokuratura nie są zobligowane do zastosowania jakichkolwiek form złagodzenia, czy dochodzenia złagodzonej kary – a przynajmniej jest tak od 2015 roku, kiedy to zostały zmienione przepisy w tej materii na niekorzyść sprawców.
Korzyści i wyzwania
Sprawiedliwość naprawcza oferuje liczne korzyści, w tym zmniejszony wskaźnik recydywy, zwiększone zadowolenie ofiar i przywrócenie relacji społecznych. Istnieją jednak wyzwania, takie jak potrzeba odpowiedniego szkolenia i zasobów, obawy dotyczące przymusu oraz możliwość występowania lęku, daleko posuniętej niechęci, czy obojętności wśród uczestników i uczestniczek.
Sprawiedliwość naprawcza stanowi potężną zmianę w sposobie, w jaki społeczeństwo podchodzi (czy raczej mogłoby podchodzić, o ile metoda byłaby szerzej stosowana) do przestępczości i konfliktów. Koncentrując się na uzdrowieniu, pojednaniu i odpowiedzialności, ten rodzaj pojednania oferuje bardziej humanitarne i całościowe podejście do rozwiązywania problemów. W miarę dalszego rozwoju i zdobywania akceptacji na całym świecie sprawiedliwość naprawcza daje szansę na utworzenie bezpieczniejszych, bardziej odpornych społeczności, w których sprawiedliwość nie polega tylko na karaniu, ale także na uzdrowieniu i odbudowie. W tym artykule opowiedzieliśmy sobie o sprawiedliwości naprawczej w rozumieniu karnistycznym, jednak nie można zapominać, że sprawiedliwość naprawcza może mieć zastosowanie również do spraw cywilnych, gospodarczych, rodzinnych, wszędzie tam, gdzie ktoś ma poczucie krzywdy, a druga strona jest gotowa rozmawiać o ewentualnym jej naprawieniu.
Źródła:
- red. Damian Gil, Łukasz Pikuła, Prawo i nauka w poglądach Leona Petrażyckiego, Lublin, 2013, str. 153- 161